De mensheid uitroeien is zo moeilijk niet. Als dat écht de bedoeling was achter de uitbraak van Covid-19, dan waren we er niet meer.

Non-fictiegrootmeester Jan Paul Schutten op zijn laconiekst in het prachtig vormgegeven Complot, geïllustreerd door Koen Aelterman. Het uitroeien van complottheorieën, dankzij TikTok ook onder jongeren rondgepompt, blijkt veel lastiger.

Scholieren op tijd trainen om valse argumenten, innerlijke tegenspraak en gebrek aan bewijs te doorzien is daarom bittere noodzaak. Mooi dus, dat er nu actuele, uitdagende filosofische jeugdliteratuur verschijnt. Vuile handen bijvoorbeeld, het boekje dat Marco Kunst maakte voor de Maand van de Filosofie.

De radicaliserende milieuactivist Achim wordt met een bom op weg naar Schiphol achternagezeten door zijn doodzieke zus Leila in haar volautomatische rolstoel. Mooi materiaal voor een klassengesprek, maar echt geloofwaardig wil het verhaal niet worden.

Veel interessanter, grappiger én nuttiger is het om naar complottheorieën te kijken met Jan Paul Schutten. De aarde is plat, de maan nooit bezocht door mensen en 9/11 was geen aanslag, maar een overheidsoperatie: moeilijk serieus te nemen, maar wat brengen weldenkende mensen ertegenin?

Want hoe gekmakend het ook is om flat earthers aan te horen, fascinerend zijn hun buitenissige verklaringen soms wel. Zo laat Schutten een wereldkaart uit 1893 zien waarin de platte aarde toch een beetje bol gemaakt lijkt en op elke van de vier hoeken een aartsengel staat.

Net als in een aantal van zijn eerdere, bekroonde non-fictieboeken is Schutten op een missie om zijn lezers met veel humor en sfeervolle details te laten zien op hoeveel boeiende manieren je naar de wereld kunt kijken, terwijl hij tegelijkertijd met aanstekelijke gedrevenheid voor wetenschap pleit. Geamuseerd, maar ook een beetje boos over onzin die ondanks tegenbewijzen wordt geloofd.

Sterk aan Complot! is dat Schutten complotdenkers toch met empathie benadert en hun ideeën van alle kanten onderzoekt. Hij legt uit waarom het ene onwaarschijnlijker is dan het andere, wijst denkfouten aan die we allemaal weleens maken en beschrijft hoe het voelt om voor idioot te worden uitgemaakt.

Dat laatste doet hij aan de hand van satiricus Peter McIndoe, die verkondigde dat vogels niet echt zijn, maar spionerende drones. Hoewel hij al die jaren wist waar hij mee bezig was, maakte het hem somber dat op tv de draak met hem werd gestoken. Wees lief voor complotdenkers, wil Schutten maar zeggen.

Maar ook weer niet té. Elk hoofdstuk eindigt met een eindrapport en dat is meestal niet mals. Hoe klein is de kans dat dit complot echt is?

'Kleiner dan de kans dat je kriebel op je hoofd hebt en dat je in de spiegel kijkt en ontdekt dat die jeuk wordt veroorzaakt door een school blauwe vinvissen', of: 'Even klein als de kans dat Taylor Swift, Donald Trump en Greta Thunberg samen een geheim plan hebben om Disneyland aan te vallen.'

Van iemand die zo creatief complotten ontzenuwt, mogen we blij zijn dat hij ze niet zelf bedenkt.

Complottheorieën hebben altijd bestaan. Beweringen zoals dat de aarde plat is, dat de landing op de maan nooit heeft plaatsgevonden, dat corona helemaal niet zo gevaarlijk is en vaccinaties voor autisme zorgen, zijn slechts een paar voorbeelden van samenzweringstheorieën die op het internet te vinden zijn. Doordat ze via sociale media een zeer brede doelgroep bereiken en ook snel gedeeld worden, krijgen die ideeën steeds meer aanhangers.

In dit boek licht Jan Paul Schutten acht bestaande complottheorieën toe. Daarvoor gebruikt hij een stramien dat zich herhaalt. Na een inleiding, waarin hij de lezer al meteen op directe wijze aanspreekt en weet te boeien, verduidelijkt hij het complot. Om een volledig beeld te krijgen situeert hij ze op een tijdslijn. Vervolgens geeft hij de argumenten van de aanhangers die hij laat aansluiten door de weerleggingen die op wetenschap zijn gebaseerd. Om dan te eindigen met een heldere slotbeschouwing.

De schrijfstijl van Schutten is levendig, wekt nieuwsgierigheid en nodigt uit tot meedenken. Je voelt je als lezer aangesproken. Daardoor stel je je ook open voor de handvaten die hij biedt om zelf denkfouten, patronen en toeval te herkennen, wat je eigen kijk en leesgedrag kan beïnvloeden. Schutten benadrukt bovendien dat complotdenkers geen ‘idioten’ zijn, maar dat ze net als iedereen vatbaar zijn voor denkfouten.

De uitgave zelf is eveneens aantrekkelijk. De doordachte opmaak en de verhelderende illustraties van Koen Aelterman zorgen voor een evenwichtige afwisseling tussen tekst en beeld. Toch dreigt het boek in het brede en gevarieerde aanbod van vandaag een wat beperkte lezersgroep te bereiken. Juist daarom zou het bijzonder waardevol zijn om dit boek in te zetten in scholen. Het kan een uitstekende aanleiding vormen om samen te reflecteren en leerlingen te stimuleren in kritisch denken. Een vaardigheid die we in deze wereld meer dan ooit kunnen gebruiken.

Complottheorieën zijn vaak te bizar voor woorden. Ideeën die in een boek of film volstrekt ongeloofwaardig zouden overkomen, worden op internet en sociale media breed gedeeld en geloofd.

Jan Paul Schutten verzamelde in zijn boek Complot acht bekende theorieën, maar het belachelijk maken van complotdenkers is zeker niet zijn insteek. Iedereen is gevoelig voor complottheorieën, zo schrijft hij, want niemand is denkfout-vrij. Wij mensen zijn veel te goed in het zien van verbanden die er niet zijn.

Complotdenkers zijn lang niet altijd dom, je komt ze overal tegen. Om bewijsmateriaal te verzamelen voor een theorie zonder achterliggende logica moet je handig zijn en zelfs behoorlijk intelligent.

In acht hoofdstukken lees je onder meer over platte-aarde-denkers, ufo's, ruimtereizen en maanlandingen, big oil, 9/11 en covid-19. Elk 'dossier' is langs dezelfde lijnen opgebouwd. Je krijgt een inleiding en een uiteenzetting van het complot. Daarna volgt een tijdlijn, een uitleg van wat samenzweerders geloven en de verklaring van het fenomeen volgens wetenschappers. Als laatste volgt een slotoordeel, waarin de theorie meestal wordt ontkracht. Maar zijn er onopgeloste zaken, of onverklaarbare gebeurtenissen? Dan worden ook die benoemd.

Schutten pakt het analytisch en zorgvuldig aan. Sterk aan dit boek is dat je als lezer gereedschap meekrijgt om zelf kritisch te leren oordelen. Je leert denkfouten te herkennen en krijgt uitleg over patronen en toeval.

Regelmatig kom je 'Ockhams scheermes' tegen, een principe uit de filosofische kennisleer. Is een verklaring gebaseerd op al te veel aannames? Dan maakt een simpelere uitleg meer kans. Uiteraard is er ook aandacht voor de werkwijze van wetenschappers en journalisten.

Schutten gaat tamelijk rechttoe, rechtaan te werk, maar dat maakt het boek helder en overzichtelijk. De complottheorieën zijn al fascinerend genoeg en hebben weinig opsmuk nodig. De tekeningen, maanlandingsfoto's en typografie verlevendigen de tekst. Bovendien zijn er tussendoortjes als grappige dialogen, verzonnen nieuwsberichten en interviews met fictieve personages als Marion Oetker (lees: Koopmans). Daarbij wordt een strikt onderscheid aangebracht tussen feit en fictie, net als in de beproefde formule van het Klokhuis. En dat werkt.

Complot is een interessant en belangrijk boek. In een wereld die wordt gedomineerd door nepnieuws en algoritmes wordt het steeds lastiger om nep van echt te onderscheiden. De checklist achter in dit boek (check je bronnen, kijk naar het bewijs, herken denkfouten en ondeugdelijke argumentatie) zou in ieders achterhoofd moeten zitten. Je kunt niet jong genoeg beginnen met trainen.